Шоқан Уәлиханов туралы мәлімет

Шоқан Уәлиханов аз уақыт өмір сүрсе де, қазақ халқының тарихында ерекше орын алады. Ол өзінің отандастарының мәдениеті мен өмірін сипаттап, көшпелі тайпалардың өмір сүру құрылымы жайлы мәліметтерді көпшілікке таратты.

Өмірбаяны

Ұлы ғалым, саяхатшы, этнограф және шығыстанушы — 1835 жылы қазіргі Қостанай облысының аумағында туылған. Шын есімі Мұхаммед Қанафия, Шоқан деген атты анасы еркелетіп қойған. Ол Абылай ханның тікелей ұрпағы болып саналады, өйткені, атасы Уәли — Абылайдың үлкен ұлы. Уәли қайтыс болғаннан кейін, оның мұрагері Ғұбайдолла Сібірге жер аударылды. Сол себепті, билік Уәлидің әйелі Айғанымның қолына өтті. Ресей Империясының патшасы Александр, Айғанымға арнап керемет зәулім сарай салып берген. Шоқан осы үйде дүниеге келді.

Дәстүр бойынша, ханның ұлы жеті тілді меңгеруі керек. Сондықтан, ол бала кезінен қазақ, араб, парсы және түркі тілдерін оқи бастады. Оның әжесі Айғаным, бірнеше тілді жетік білетін, ақылды және білімді әйел болатын. Шоқанның рухани дамуына осы кісі үлкен әсерін тигізді. Болашақ саяхатшы, әжесінің айтқан ертегілерін, аңыздарын және өлеңдерін үлкен қызығушылықпен тыңдаған.

Он екі жасында Омбы қаласындағы Сібір кадет корпусына оқуға түсіп, бұл оқу орны оның тұлға болып қалыптасуына және дүниетанымының өзгеруіне түрткі болды. Көп ұзамай, сабақ үлгерімі жағынан өз құрдастарынан озып кетті. 1852 жылы «Хан жарлығы» атты алғашқы ғылыми жұмысы жарық көрген кезде, мұғалімдер Шоқанның болашақта ғалым болатынына күмән келтірмеген.

1856 жылы Омбыда Семенов-Тянь-Шанскийді кездестіріп, онымен жақсы дос болып кетті. Осы жылы екеуі М.Хоментовский бастаған әскери ғылыми экспедицияға қосылды. Саяхатшыларға, Ыстықкөлдің айналасын картаға түсіру жүктелді. Маусымның ортасында Ыстықкөлге жетіп, оның шығыс және солтүстік-шығыс жағалауларын суретке түсірген. Экспедиция барысында, қырғыздың ұлы батыры Манас туралы аңызды естіп, бұл эпосты орыс тіліне аударды.

Бұл жылдары Тарбағатайды, Орталық Қазақстанды және Қырғызстанды аралап, осы аумақта өмір сүретін халықтар туралы географиялық, этнографиялық және тарихи материалдар жинады. 1858 жылдың жазында ұйғыр халқы мекен ететін Қашқарға әйгілі саяхатын жасап, осы сапардан кейін Ш.Уәлихановтың есімі көпшілікке танымал болды. Бұл жердің тұрғындары, климаты, жолдары және шаруашылығы туралы ақпарат жинап, 11 айдан соң еліне қайтып оралды. Ұйғырлардың әлеуметтік құрылымы мен тұрмысы жайлы жазған еңбегі, орыс, француз және ағылшын тілдеріне аударылған.

Тарих және география саласындағы маңызды жетістіктері үшін, Санкт-Петербург ғалымдары 20 жасар Шоқанды Ресей географиялық қоғамының мүшесі қылып сайлады. Оның әртүрлі саладағы еңбектері қазіргі уақытта да жоғары бағаланады.

1961 жылы туберкулез ауруына шалдығып, дәрігерлердің кеңесі бойынша туған жеріне оралды. Қазақ халқының қиын өмірін көріп, оларды шенеуніктердің қатыгездігінен қорғау үшін 1862 жылы Атбасар уезінің аға сұлтаны болып сайланды. Ұлы саяхатшы 1865 жылы Тезек ауылында көз жұмды.